Пераказ – традыцыйны від працы па развіцці звязнага маўлення. Ён дапамагае авалодаць маўленчай дзейнасцю на беларускай мове, садзейнічае выпрацоўцы ўменняў слухаць, чытаць, гаварыць і пісаць. У працэсе працы над тэкстам-арыгіналам вучні вучацца аналізаваць, сінтэзаваць, выдзяляць галоўнае, канцэнтраваць увагу на адных з’явах і абстрагавацца ад іншых. Тэкст-арыгінал дае магчымасць паказаць логіку пабудовы тэксту і спосабы аб’яднання моўных сродкаў у адзінае цэлае. Спасцігаючы традыцыі і магчымасці спалучэнняў слоў у сказы, сказаў у тэкст на матэрыяле ўзорных твораў, вучні маюць магчымасць засвоіць гатовы матэрыял, пераняць вопыт майстроў слова, каб карыстацца ім пры стварэнні ўласных вусных і пісьмовых выказванняў. Паглыблены комплексны аналіз тэксту, які праводзіцца перад напісаннем пераказу, спрыяе павышэнню чытацкай культуры, выхаванню мастацкага густу. Акрамя таго, пераказ (вусны і пісьмовы) на ўроках мовы дапамагае вучням авалодаць агульнаадукацыйным (метапрадметным) уменнем, якое патрэбна ім на ўсіх уроках, а таксама ў жыцці: пераказ зместу параграфа, прачытанай кнігі, праслуханага паведамлення, прагледжанага кінафільма, спектакля і г.д. (пераказ у шырокім значэнні).

Праца над пераказам звязана з фарміраваннем як агульных, так і спецыфічных камунікатыўных уменняў. Першыя з іх носяць комплексны характар і маюць адносіны да любога віду пераказу. Такія ўменні звязаны са зместам, лагічнай пабудовай і моўным афармленнем выказвання, а таксама ўдасканаленнем напісанага:

- уменні, звязаныя з разуменнем зместу (слухаць і ўспрымаць тэкст, асэнсоўваючы тэму і асноўную думку, тып, стыль і жанр маўлення, логіку і паслядоўнасць выкладу, узаемаабумоўленасць тэм і падтэм, асаблівасці аўтарскага выкладу);

- логіка-кампазіцыйныя ўменні (складаць план, вызначаць спосаб і сродкі сувязі сказаў і частак у тэксце і г.д.);

- моўныя ўменні (адбіраць моўныя сродкі ў залежнасці ад тыпу, стылю і жанру, задач маўлення);

- уменне правіць тэкст, удасканальваць напісанае.

Іншыя ўменні носяць спецыфічны характар і звязаны з канкрэтным відам пераказу (падрабязным, выбарачным ці сціслым). Так, напрыклад, пры падрабязным пераказе неабходны наступныя ўменні:

раскрываць тэму і асноўную думку тэксту пэўнага стылю, тыпу і жанру;

паслядоўна выкладаць падзеі, не парушаючы часавых, прасторавых, прычынна-выніковых сувязей;

перадаваць логіку і кампазіцыю тэксту-арыгінала;

выкарыстоўваць моўныя сродкі ў адпаведнасці з камунікатыўнай задачай.

 

Методыка працы над напісаннем пераказу наступная:

1) чытанне тэксту пераказу;

2) комплексны аналіз тэксту, які складаецца са зместавага, стылістычнага, тыпалагічна-кампазіцыйнага аналізу і аналізу функцыянавання моўных сродкаў (пры напісанні навучальнага пераказу – з дапамогай настаўніка; пры напісанні кантрольнага / экзаменацыйнага пераказу – самастойна);

3) вусны пераказ тэксту (пры напісанні навучальнага пераказу);

4) паўторнае чытанне тэксту;

5) стварэнне першага (чарнавога) варыянта пераказу;

6) трэцяе чытанне тэксту (пры неабходнасці і толькі пры напісанні падрабязнага пераказу);

7) самаправерка, удасканаленне (рэдагаванне) напісанага.

Асаблівасцю комплекснага аналізу тэксту з’яўляецца тое, што тэкст разглядаецца па асноўных напрамках (змест, кампазіцыя, моўнае афармленне) на аснове маўленчых паняццяў.

Поўны комплексны аналіз тэксту ўключае:

зместавы аналіз: асэнсаванне загалоўка і яго суадноснасці з тэмай і асноўнай думкай (або вызначэнне тэмы і асноўнай думкі тэксту, падбор загалоўка, які перадаваў бы тэму ці асноўную думку тэксту); вызначэнне колькасці тэм, падтэм і мікратэм, спосабу і сродкаў сувязі сказаў і частак у тэксце;

тыпалагічна-кампазіцыйны: вызначэнне тыпу маўлення (вядучы тып, спалучэнне розных тыпаў); аналіз кампазіцыйнай схемы тэксту, вызначэнне судноснасці пачатку і канца;

жанрава-стылістычны: вызначэнне стылю і жанру маўлення, выдзяленне характэрных для канкрэтнага стылю і жанру моўных сродкаў і стылістычных прыёмаў, якія выкарыстоўваюцца аўтарам для вырашэння пэўнай камунікатыўнай задачы.

З дапамогай пераказу ажыццяўляецца праверка ўзроўню валодання вучнямі камунікатыўна-маўленчымі ўменнямі і навыкамі, умення правільна і паслядоўна выкладаць думкі ў адпаведнасці з тэмай і задумай, выкарыстоўваць моўныя сродкі ў адпаведнасці са стылем, жанрам, тэмай і задачай выказвання.

У дадатку 5 да «Метадычных рэкамендацый па фарміраванні культуры вуснага і пісьмовага маўлення ва ўстановах адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі» рэгламентуецца аб'ём тэкстаў, прызначаных для напісання кантрольных работ у форме пераказу: V класе – 80–100 слоў, VІ – 100–120 слоў, VІІ – 120–180 слоў, VІІІ – 180–240 слоў, ІХ класе – 240–340 слоў.

У 2022/2023 навучальным годзе за перыяд навучання на II ступені агульнай сярэдняй адукацыі вучні будуць здаваць экзамен у форме пераказу. У якасці экзаменацыйнага пераказу прапануецца падрабязны пісьмовы пераказ. Аб'ём тэксту для экзаменацыйнага пераказу на выпускным экзамене адпавядае нормам для ІХ класа.

Падрабязны пераказ патрабуе ад вучняў узнаўлення тэксту-арыгінала ў той самай кампазіцыйнай форме з захаваннем асаблівасцей яго зместу. Задача пры падрабязным пераказе заключаецца ў тым, каб найбольш дакладна і поўна перадаць змест і жанрава-стылістычныя асаблівасці тэксту-арыгінала. Вучні спраўляюцца з гэтай задачай у тым выпадку, калі яны зразумелі тэму і асноўную думку тэксту, паслядоўнасць падзей і фактаў, колькасць тэм і падтэм, з дапамогай якіх разгортваецца змест, асэнсавалі тыпалагічную схему тэксту і яго жанрава-стылістычную прыналежнасць, моўныя сродкі, характэрныя для гэтага стылю маўлення.

Разгледзім методыку работы над напісаннем падрабязнага пераказу.

 

1. Чытанне тэксту для пераказу.

Асноўная мэта першага чытання заключаецца ў тым, каб даць вучням цэласнае ўяўленне пра змест тэксту. Чытанне павінна быць дастаткова гучным і выразным. Яно не павінна перапыняцца тлумачэннем асобных слоў і выразаў, каб не адцягваць увагу вучняў і не перашкаджаць цэласнаму ўспрыманню сэнсу.

Зімовая раніца

Выйшаў раніцай з хаты на ганак і аж знерухомеў. Пад ботамі парыпвае свежы, пушысты снег. Ён белымі ахапкамі ляжыць на стрэхах, на яблынях і грушах. Аснежаныя белыя кусты нібы чародкі лебядзіныя. Чуваць, як шчоўкае мароз па сухіх жэрдках плота. Баяцца зварухнуцца дрэвы, хаця б ні пушыначкі, ні сняжыначкі не атрэсці са сваіх галін. Ім жа цяплей, ухутуўшыся ў белы пух.

Нібы яркімі чырвонымі вугалькамі, асыпана белая яблыня. Гэта так на ёй чырванеюць, іскрацца грудкі снегіроў.

Прыгажосць такая навокал! (Паводле А. Бялевіча).

 

2. Комплексны аналіз тэксту

У працэсе такога аналізу разглядаецца змест, кампазіцыя, моўнае афармленне тэксту.

Прапанаваны для падрабязнага пераказу тэкст з’яўляецца мастацкім апісаннем стану прыроды – карціны зімовай раніцы. Перадаючы сваё захапленне ад убачанага, аўтар стварае вобразную і эмацыянальную карціну. Змест і моўныя сродкі тэксту падпарадкаваны асноўнай задачы – паказаць з дапамогай моўных сродкаў прыгажосць зімовай раніцы.

Праца над зместам тэксту звязана з вызначэннем яго тэмы і асноўнай думкі (Якая тэма тэксту? Раскрыццю якой думкі падпарадкаваны тэкст? У якім сказе яна сфармулявана? Ці праводзіцца гэта думка праз увесь тэкст? Дакажыце гэта). У першым сказе вызначаецца тэма тэксту (зімовая раніца). У гэтым жа сказе акрэсліваецца і асноўная думка, перададзеная праз аўтарскія пачуцці. Сфармулявана ж гэтая думка ў апошнім сказе, што падкрэслівае эмацыянальнасць тэксту: Прыгажосць такая навокал! Асноўная думка прасочваецца ва ўсім тэксце, бо кожны сказ-апісанне пэўнага прадмета ці з’явы падкрэслівае прыгажосць і незвычайнасць зімовай раніцы.

Тыпалагічна-кампазіцыйны аналіз тэксту дазваляе выявіць, што для раскрыцця тэмы аўтар выкарыстаў пяць падтэм (сэнсавых частак). Першы сказ з’яўляецца уводным, у ім перадаецца агульнае ўражанне ад прадмета апісання. Усе падтэмы раскрываюць змест першага сказа і звязаны з ім паралельнай сувяззю, г.зн. кожны наступны сказ раскрывае, дапаўняе змест першага. У межах падтэм сувязь паміж сказамі паслядоўная: снег – ён, дрэвы – ім, яблыня – (на) ёй. Апошні сказ тэксту, канцоўка, выконвае вялікую сэнсавую нагрузку. У ім перададзена ацэнка ўбачанага і сфармулявана асноўная думка тэксту.

Будову тэксту можна перадаць з дапамогай плана і кампазіцыйнай схемы, якая дазваляле вучням не прапусціць сэнсавыя часткі тэксту, захаваць іх паслядоўнасць.

Прыкладны план тэксту	Кампазіцыйная схема
Уводная частка Выйшаў на ганак і знерухомеў.	Агульнае ўражанне ад прадмета апісання.
Свежы, пушысты снег. Белыя кусты нібы чародкі лебядзіныя. Мароз шчоўкае. Дрэвы баяцца зварухнуцца. Яблыня асыпана, нібы чырвонымі вугалькамі.	Апісанне прымет прадмета ці з’явы: а) снег; б) кусты; в) мароз; г) дрэвы; д) яблыня.
Прыгажосць такая навокал!	Ацэнка прадмета апісання.

 

Параўнанне плана і кампазіцыйнай схемы паказвае, што схема перадае толькі агульную будову тэксту (агульнае ўражанне ад прадмета – пералік характэрных прымет – ацэнка прадмета апісання), але дазваляе не прапусціць істотных у сэнсавых адносінах частак. План уяўляе сабой своеасаблівы тэкст, у якім прасочваюцца пэўная тэма і асноўная думка.

Аналіз моўных сродкаў многія метадысты раяць наладжваць на аснове выдзялення апорных (ключавых) слоў і выразаў. Сапраўды, такая праца дапамагае перадаць, а ў далейшым і ўзнавіць логіку і структуру тэксту-арыгінала. Удакладнім, што выбар такіх лексіка-граматычных структур залежыць ад тыпу маўлення. Так, для апавядальнага тэксту характэрны моўныя сродкі, што перадаюць паслядоўнасць, развіццё дзеяння ў пэўны прамежак часу, а для разважанняў – словы, з дапамогай якіх пералічваюцца доказы. У апісанні, якое звычайна з’яўляецца статычным, асноўную сэнсавую нагрузку выконваюць словы са значэннем якасці, ацэнкі. Кожнае з апісанняў прадметаў ці з’яў (снег, мароз, дрэва, яблыня) падаецца ў адпаведнасці з кампазіцыйнай схемай гэтага тыпу маўлення: называецца прадмет і даецца яго прымета.

Пры выпісванні з тэксту словазлучэнняў з якаснымі прыметнікамі, з дапамогай якіх перадаецца якасць прадмета ці даецца яму ацэнка, звяртаецца ўвага на захаванне жанрава-стылістычных асаблівасцей тэксту. Прыналежнасць тэксту да мастацкага стылю абумовіла выбар моўных сродкаў. Асноўную сэнсавую нагрузку ў тэксце выконваюць якасныя прыметнікі: свежы, пушысты снег; белыя ахапкі; аснежаныя белыя кусты; белы пух; яркімі чырвонымі вугалькамі; белая яблыня.

3. Вусны пераказ тэксту

На наступным этапе адбываецца вусны пераказ тэксту, што дазваляе прааналізаваць вартасці і недахопы вучнёўскіх варыянтаў, вучыць аб’ядноўваць, сістэматызаваць матэрыял, адабраны ў працэсе працы над тэкстам, ужываць аўтарскія моўныя сродкі пры стварэнні ўласнага выказвання.

Пры абмеркаванні вусных варыянтаў звяртаецца ўвага на арганізацыю тэксту, размяшчэнне і ўзаемасувязь частак, на неабходнасць выкарыстання моўных сродкаў тэксту-арыгінала.

4. Паўторнае чытанне тэксту

Паўторнае чытанне тэкстунастаўнікам з’яўляецца абавязковым і праводзіцца пасля завяршэння комплекснага аналізу тэксту і яго вуснага пераказу (пры напісанні навучальнага пераказу) або праз 15-20 хвілін пасля першага чытання тэксту (пры напісанні кантрольнага пераказу). Яно дапамагае вучням аднавіць у памяці тэкст ва ўсёй яго паўнаце і паслядоўнасці, больш глыбока і дакладна яго ўспрыняць. Пры паўторным чытанні аналіз тэксту не дапускаецца.

5. Стварэнне першага (чарнавога) варыянта пераказу

Праца вучняў па стварэнні першага варыянта пераказу ў чарнавіку.

6. Трэцяе чытанне тэксту (пры неабходнасці)

Рашэнне аб неабходнасці трэцяга чытання тэксту пры напісанні падрабязнага пераказу прымаецца настаўнікам з улікам складанасці матэрыялу і ўзроўню падрыхтаванасці класа. Трэцяе чытанне тэксту праводзіцца не раней, чым пасля ½ часу, прадугледжанага на напісанне пераказу.

7. Самаправерка, удасканаленне (рэдагаванне) напісанага

Пасля напісання пісьмовага варыянту пераказу вучні рэдагуюць (паляпшаюць) напісанае, звяртаючы ўвагу на змест, кампазіцыю і моўнае афармленне выказвання, яго адпаведнасць літаратурным нормам сучаснай беларускай мовы.

Праца з тэкстам прадугледжвае праверку логікі выкладу, пазбаўленне неапраўданых паўтораў, зняцце магчымых лагічных супярэчнасцей, выпраўленне недакладнага ўжывання слоў. Вынікам працы становіцца перапісванне створанага тэксту начыста.

Магчымасці пераказу ў фарміраванні камунікатыўных уменняў будуць паспяхова рэалізаваны толькі пры ўмове сістэматычнага выкарыстання на ўроках беларускай мовы розных відаў навучальных пераказаў, практыкаванняў і асобных заданняў, якія садзейнічаюць фарміраванню навыкаў звязнага маўлення.

 

Рэкамендаваная літаратура

 

1. Методыка выкладання беларускай мовы: вучэб. дапам. для студэнтаў філал. спецыяльнасцей устаноў, якія забяспечваюць атрыманне выш. адукацыі / М.Г. Яленскі [і інш.]. – Мінск : Адукацыя і выхаванне, 2007. – 448 с.
2. Ляшчынская, В.А. Методыка выкладання беларускай мовы : вучэб. дапам. / В.А. Ляшчынская, З.У. Шведава. – Мінск : РІВШ, 2007. – 252 с.
3. Беларуская мова : навучальныя і кантрольныя пераказы : 5 – 9 класы : дапам. для настаўнікаў устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання / Г.М. Валочка [і інш.]. – Мінск : Аверсэв, 2012. – 219 с.
4. Беларуская мова. Пераказы з дадатковымі заданнямі : 8 – 9 класы : дапам. для настаўнікаў устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання / склад. Г.М. Валочка [і інш.]. – Мінск : НІА : Аверсэв, 2017. – 128 с.
5. Валочка, Г.М. Пераказ як сродак фарміравання ў вучняў навыкаў звязнага маўлення / Г.М. Валочка // Роднае слова. – 2011. – № 10. – С. 53 – 57.
6. Валочка, Г.М. Методыка правядзення розных відаў пераказаў пры навучанні беларускай мове / Г.М. Валочка // Роднае слова. – 2011. – № 11. – С. 49 – 53.

раскрыть » / « свернуть

Изложение – один из традиционных видов работы по развитию связной речи учащихсяна основе текста-образца. Изложение способствует комплексному обучению учащихся всем видам речевой деятельности: -      аудированию (восприятие текста на слух),

-      чтению (зрительное восприятие, т.е. самостоятельное чтение),

-      говорению (пересказ текста устно или письменно),

-      письму (написание вторичного текста на основе исходного с соблюдением правописных норм).

Изложение способствует формированию метапредметных компетенций: критического мышления, креативности, навыков коммуникации.

Классификация изложений определяется на основе разных признаков:

-    цель проведения (обучающее, контрольное);

-    тип речи исходного текста (повествование, описание, рассуждение);

-    способ передачи содержания (подробные, сжатые, выборочные, с творческим заданием).

Выбирая текст для изложения, учитель должен соотнести изучаемый языковой материал с языковыми средствами текста, обращая внимание и на то, к какому стилю относится текст, какие типы речи преобладают в нем.

Подготовительная работа к написанию изложения любого вида включает комплексный (языковой и понятийно-типологический) анализ текста-образца. В процессе аналитической работы над исходным текстом учащиеся учатся анализировать, синтезировать, выделять элементы текста, акцентировать внимание на одних явлениях и абстрагироваться от других. Оригинальный текст дает возможность показать учащимся логику построения текста, способы и средства связи предложений в единое целое, функциональные возможности изучаемых единиц в текстах различных типов и стилей речи, выразительные языковые средства. Работа над текстом, предшествующая письменному изложению, приобщает учащихся к лучшим образцам языка, повышает читательскую культуру, воспитывает культуру умственного труда и при правильном подборе материала способствует формированию у учащихся эстетических и нравственных ценностей.

Текст любого типа и стиля речи характеризуется тремя факторами: содержанием, композицией и речевым оформлением. Эти факторы определяют необходимость формирования у учащихся коммуникативных умений:- умений, связанных с пониманием и передачей содержания (восприятие текста, понимание и определение темы и основной мысли текста, типа, стиля и жанра речи; логика и последовательность изложения материала, взаимообусловленность тем и подтем, передача особенностей авторского изложения);- логико-композиционные умения (составление плана, определение способа и средств связи предложений и частей в тексте и др.);- речевые умения (отбор языковых средств в зависимости от стиля и типа речи);- умение редактировать текст, улучшать написанное.Языковой анализ текста помогает учащимся определять ключевые (опорные) слова текста, выявлять выразительные языковые средства, используемые автором для раскрытия темы и основной мысли текста, а также способствует развитию языкового чутья обучающихся. Понятийно-типологический анализ предполагает рассмотрение текста по трем направлениям (содержание, композиция, речевое оформление) на основе ведущих речеведческих понятий каждого направления.Комплексный (языковой и понятийно-типологический) анализ текста проводится по следующему плану: - определение темы и основной мысли текста, типа речи (выделение в первичном тексте большего объема фрагментов повествования, описания, рассуждения), стиля речи, подтем текста, вида и способов связи предложений, частей в тексте, - выявление выразительных языковых средств, используемых автором для раскрытия темы. Комплексный анализ текста учит учащихся видеть как внутреннюю, так и внешнюю форму текста, его структуру, в которой отражается специфика типа и стиля речи, а также выделять общие черты у разных текстов одного и того же типа и стиля речи. В процессе проведения комплексного анализа текста происходит усвоение речеведческих понятий на практическом уровне и формирование коммуникативных умений.Большое значение в обучении изложению имеет работа над планом. Составление его развивает умение выделять главные мысли, формулировать их, определять логику их взаимосвязи, приводить доказательства в виде цитат из текста. С помощью изложения осуществляется проверка уровня владения учащимися коммуникативно-речевыми умениями и навыками, умений правильно и последовательно излагать мысли в соответствии с темой и замыслом, использовать языковые средства в соответствии со стилем, жанром, темой и задачей высказывания. В приложении 5 к «Методическим рекомендациям по формированию культуры устной и письменной речи в учреждениях образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования» регламентируется объём текстов, предназначенных для написания контрольных изложений: в V классе – 80–100 слов, в VІ – 100–120 слов, в VІІ – 120–180 слов, в VІІІ – 180–240 слов, в ІХ классе – 240–340 слов.

В 2022 / 2023 учебном году по окончании обучения на IIступени общего среднего образования учащиеся будут сдавать экзамен в виде изложения. В качестве экзаменационного изложения предлагается подробное письменное изложение. Объём текста для экзаменационного изложения на выпускном экзамене соответствует нормам для ІХ класса.

Подробное изложениепредполагает последовательное, полное воспроизведение исходного текста-образца с сохранением его композиционных и языковых особенностей, обусловленных идейным замыслом автора. Задача подробного изложения – осмыслить текст как определенное смысловое, структурное целое, понять позицию автора, воспроизвести как можно более полно содержание первичного текста с соблюдением норм современного русского литературного языка.

 

Методика работы над написанием подробного изложения

1. Первое чтение текста для изложения.
2. Комплексный анализ текста (тема, подтемы, план, ключевые слова, словарная работа, выделение речевых и композиционных средств, обусловленных идейным замыслом автора, – при написании обучающего изложения с помощью учителя; при написании контрольного / экзаменационного изложения –самостоятельно).
3. Устный пересказ текста (при написании обучающего изложения).
4. Повторное чтение текста.
5. Создание первого (чернового) варианта текста.
6. Третье чтение текста (при необходимости и только при написании подробного изложения).
7. Самопроверка, самостоятельное совершенствование (корректировка)

изложенного текста.

          Приведем пример проведения обучающего подробного изложения.

1. Первое чтение текста для изложения

Основная цель первого чтениязаключается в том, чтобы дать учащимся целостное представление о содержании текста. Чтение должно быть достаточно громким и выразительным, оно не должно прерываться объяснением отдельных слов и выражений, так как это рассеивает внимание учащихся.

Быстро наступает вечер в глухом лесу.

Темные тени лежат под деревьями. Недвижно высятся старые сосны, чернеют густые разлапистые ели.

Пахнет в лесу свежей смолой, сосновой хвоей, опавшей осенней листвой.

Скрылось за деревьями низкое вечернее солнце. Еще не спят, кормятся в лесу птицы. Вот на стволе дерева уселся красноголовый черный дятел. Он звонко долбит сухое дерево.

Далеко слышен в лесу торопливый стук дятла... Вертятся возле дятла шустрые желтогрудые синички, подбирают жучков и червячков.

Скоро в лесу наступит темная, непроглядная ночь. Замолкнут и заснут дневные птицы и звери (по И. Соколову-Микитову). (86 слов)

2. Комплексный анализ текста

Для того чтобы учащиеся последовательно и стилистически верно изложили текст, а также грамотно оформили изложение, проводится специальная подготовка, направленная на предупреждение типичных речевых, грамматических, орфографических и пунктуационных ошибок.

Цель работы над данным текстом – помочь учащимся приобрести опыт построения художественных описаний. Предлагаемый для изложения фрагмент текста И. Соколова-Микитова является художественным описанием состояния природы – картины вечера в глухом лесу. Любуясь увиденным, автор создает образную и эмоциональную картину. Содержание и языковые средства текста подчинены основной задаче — описать предметы в глухом осеннем лесу. В первом предложении текста определяется тема (вечер в лесу) и основная мысль (быстро наступает вечер в глухом лесу), в двух последних предложениях (Скоро в лесу наступит темная, непроглядная ночь. Замолкнут и заснут дневные птицы и звери) еще раз подчеркивается основная идея, чем усиливается эмоциональность текста. Текст можно озаглавить «Вечер в глухом лесу» или «Глухой лес вечером». И в первом, и во втором названии отражена основная мысль текста: в глухом лесу быстро наступает вечер.

Для раскрытия темы текста автор использовал пять подтем (смысловых частей). Все подтемы раскрывают содержание первого предложения и связаны с ним параллельной связью, внутри подтем связь между предложениями цепная.

Каждое из описаний предметов (деревьев, запаха леса, солнца, птиц, ночи) построено по законам соответствующего типа речи: указывается предмет и дается его признак. Способы выражения признаков – качественные прилагательные (темные тени, старые сосны, густые ели, свежая смола, низкое солнце, черный дятел, сухое дерево, торопливый стук, шустрые синички, темная, непроглядная ночь).

Последнее предложение текста, его концовка, несет большую нагрузку. Оно содержит оценку увиденного и заключает в себе основную мысль.

Строение текста можно отразить в плане и схеме.

Примерный план текста	Схема построения
Вводная часть Вечерний лес Запахи леса Вечернее солнце Птицы леса Наступление ночи	I. Общее впечатление от предмета речи II. Описание признаков: а) леса; б) запахов леса; в) солнца; г) птиц III. Оценка предмета речи

 

Примерное содержание анализа текста:

1) Установление типа и стиля речи на основе выявления авторских задач (с обоснованием).

2) Определение темы и основной мысли текста с помощью вопросов:

а) Какова тема текста? Сформулирована ли она в тексте? Где? Попытайтесь определить тему текста и озаглавить его.

б) Раскрытию какой основной мысли подчинен текст? В каком предложении сформулирована основная мысль? Проведена ли эта мысль через весь текст? Докажите это.

3) Анализ строения текста.

а) Сколько подтем использовал автор для раскрытия темы?

б) Какая часть в тексте является вводной? Есть ли концовка в тексте? Что она означает? Из скольких абзацев состоит текст?

в) Какая связь между частями текста и предложениями в частях?

4) Составление схемы строения текста; составление плана текста (план обязательно нужно соотнести со схемой).

5) Выписывание из каждой части текста выразительных языковых средств (здесь это в основном качественные прилагательные: Какие прилагательные использовал автор? Назовите их и определите значение каждого из них).

6) Объяснение правописания трудных слов (здесь: недвижно, разлапистые, красноголовый, желтогрудые, слышен, непроглядная).

7) Разбор особенностей строения предложений и их пунктуационного оформления (при наличии вариативных знаков препинания или синтаксических синонимов нужно проанализировать возможные варианты синтаксического строения предложения и постановки знаков препинания):

Недвижно высятся старые сосны, чернеют густые разлапистые ели. – сложное предложение можно разбить на два простых.;

в предложениях Пахнет в лесу свежей смолой, сосновой хвоей, опавшей осенней листвой. и Скрылось за деревьями низкое вечернее солнце. – неоднородные определения низкое вечернее солнце, опавшей осенней листвой;

Пахнет в лесу свежей смолой, сосновой хвоей, опавшей осенней листвой. – односоставное предложение с однородными членами можно заменить на двусоставное: В лесу чувствуются запахи свежей смолы, сосновой хвои, опавшей осенней листвы;

предложения Вот на стволе дерева уселся красноголовый черный дятел. и Он звонко долбит сухое дерево. – можно объединить в простое предложение с однородными сказуемыми;

Вертятся возле дятла шустрые желтогрудые синички, подбирают жучков и червячков. – осложненное предложение можно разбить на два простых предложения, используя во втором в качестве подлежащего местоимение они;

Далеко слышен в лесу торопливый стук дятла... – простое повествовательное предложение, в конце которого, кроме многоточия, допустимы точка или восклицательный знак (в данном случае учащийся сам может решить, с восклицательной или невосклицательной интонацией он «произносит» предложение при изложении текста).

3. Устный пересказ текста (при написании обучающего изложения)

При устном пересказе необходимо приучать учащихся опираться на план, использовать опорные слова и средства языковой выразительности, выписанные в процессе анализа текста.

4. Повторное чтение текста

Повторное чтение текста учителем является обязательным и проводится после завершения комплексного анализа текста и его устного пересказа (при написании обучающего изложения) или через 15-20 минут после первого чтения текста (при написании контрольного изложения). Оно помогает учащимся восстановить в памяти текст во всей его полноте и последовательности, глубже и точнее его воспринять. При повторном чтении не допускается аналитическая работа над текстом.

5. Создание первого (чернового) варианта текста

Работа учащихся по созданию вторичного текста в черновике.

6. Третье чтение текста (при необходимости)

Решение о необходимости третьего чтения текста при написании подробного изложения принимается учителем с учётом сложности материала и уровня подготовленности класса.Третье чтение текста проводится не ранее чем после ½ времени, отведённого на написание изложения.

7. Самопроверка, самостоятельное совершенствование (корректировка) изложенного текста

На этом этапе осуществляется проверка фактических данных, правильности написания имен собственных, орфографическая и пунктуационная правка (поиск и исправление ошибок в словах и при расстановке знаков препинания в предложениях). Работа с текстом предполагает проверку логики изложения, устранение неоправданных повторов, снятие возможных логических противоречий, исправление неточного употребления слов.Итогом работы становится переписывание созданного текста начисто.

Таким образом, создание вторичного текста на основе образца требует следующих умений: умение раскрыть тему и основную мысль текста определенного стиля, вида и жанра; умение последовательно представлять события, не нарушая временных, пространственных, причинно-следственных связей; умение передать логику и композицию исходного текста; умение использовать языковые средства в соответствии с коммуникативной задачей. Изложение также позволяет проверить умения учащихся грамматически правильно и без искажения передавать чужую речь, понимать своеобразие текста и излагать его содержание с сохранением авторского стиля, определить уровень сформированности правописных умений и навыков учащихся.

Возможности изложения в формировании коммуникативных и правописных умений будут успешно реализованы только при условии систематического использования на уроках русского языка разных видов обучающих изложений, упражнений и отдельных заданий, способствующих формированию навыков связной речи. Углубленная работа над текстом, предшествующая изложению, повышает читательскую культуру учащихся, учит критически относиться к информации, развивает воображение. Кроме того, пересказ (устный и письменный) помогает учащимся овладеть общими навыками, необходимыми на всех учебных занятиях, а также в жизни: пересказать содержание текста, книги, сообщения, фильма и т.д. (пересказ в широком смысле).

 

Рекомендуемая литература:

1. Сборник материалов для выпускного экзамена по учебному предмету «Русский язык» за период обучения и воспитания на II ступени общего среднего образования: тексты для изложений / Сост. Г.В. Галкина [и др.]. – Минск: НИО, 2022.
2. Русский язык. Обучающие и контрольные изложения. 5–9 классы: пособие для учителей учреждений общ. сред. образования с бел. и рус. яз. обучения / Л.А. Мурина [и др.]. – Минск: Нар. асвета, 2012.
3. Русский язык. Изложения с дополнительными заданиями. 8–9 классы / Л.А. Мурина [и др.]. – Минск: Аверсэв, 2018, 2020.
4. Баркова, О.И. Русский язык. 5-9 классы. Обучающие изложения: для учителей учреждений общего среднего образования с белорусским и русским языками обучения / О.И. Баркова. – Минск: Аверсэв, 2021.
5. Кислова, О.А. Работаем с текстом. Сборник упражнений по русскому языку. 8 класс: пособие для педагогов учреждений общего среднего образования с белорусским и русским языками обучения / О.А. Кислова. – Мозырь: Выснова, 2020.
6. Кислова, О.А. Работаем с текстом. Сборник упражнений по русскому языку. 9 класс: пособие для педагогов учреждений общего среднего образования с белорусским и русским языками обучения / О.А. Кислова. – Мозырь: Выснова, 2020.
7. Шиманович, Т.В. Контрольное изложение в 7 классе / Т.В. Шиманович // Русский язык и литература. – 2020. – №7.

раскрыть » / « свернуть